Vakıfları Anlamak İçin Az Biraz Sözlük

​

Vakıf tanımı ve teriminde bahseden Mehmet Aslan, bu konu üzerinde biraz durdu. Medeni Kanun’daki tanımı ile terim karşılığı farklı ifadeler taşıdığından bahsetti öncelikle. Ama kelimenin gerek köken gerekse hukuki tanımları farklılaşsa da aynı gerçeğe karşılık geliyordu. Bu tanımlardan hareketle Vakıf kavramının kendi içindeki bazı ayrımları biz plancılar açısından oldukça önemli. Bu anlamda birer gayrimenkul olan vakıfların ikiye ayrılması üzerinden durmak gerekiyor. Çünkü, bu konu bilinmediğinde çok sıradan ve anlamsız bazı tartışmalar olabiliyor.

Kurulan her vakıf akar ve hayrat sistematiğinden oluşur. Bu iki terim de çok önemli vakfın işleyişini anlamamız için kilit nokta adeta bu iki kavram. Vakfın akar niteliğinde olması gelir getirici durumda olamsını ifade ediyor. Hayrat niteliği ise akardan elde edilen gelirle vâkıfın belirlediği hayır şartının gerçekleştirmesini ifade ediyor. Şimdi diyeceksiniz, “Vâkıf” da ne oluyor. Evet karışık gelebilir biraz. Şapkalı a (â) ile ifeade edildiğinde, bu terim, vakfeden kişi demek. Yani o gayrimenkulü hayır işleri, eğitim, sağlık, su verme, cami vb. bizim donatı dediğimiz fonksiyonda amaçlara bağışlayan kişi. Yani bu kişi bağışladığı yer ya da binanın nasıl kullanılacağına karar veriyor. O ne derse, kayda öyle geçiyor. Bu kayıtların olduğu metinlere de “vakfiye” deniyor. Bir nevi, o binanın ya da mülkün anayasası oluyor.

Yönetim bakımından da vakıflar ikiye ayrılıyor. Bunlar mazbut ve mülhak olarak isimlendiriliyor. Neler varmış ya hu? Kavram kavram üstüne, ama zor değil, hepi topu beş on kavram. Yaşadığımız topraklarda binlerce vakıf eseri olduğunu ve planlama yaparken bunları korumak e yaşatmak gerektiğini düşündüğümüzde öğrenmemiz lazım gelir diyerek, altını çiziyorum notlarımda bu kavramların ve devam ediyorum. Ama merakım da artıyor, galiba bazı kaynakalra başvurup bunları biraz daha araştırmalıyım. Merakımı bastırıp, ben Mehmet Aslan’ın söylediklerine odaklanayım. Mazbut vakıflar, Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün denetiminde olan vakıflardır. Mülhak vakıflar ise, bizim tarihi dediğimiz, geçmiş (bir kısmı epey geçmiş dönemlerden kalan, öte yandan temsilcileri halâ devam eden vakıflardır. Kendi organları sayesinde kendi sevk ve idaresini yapabiliyor. Mülhak vakıfların herhangi bir işine Vakıflar Genel Müdürlüğü denetimleri dışında karışmıyor. İnanabiliyor musunuz, meselâ Sokullu Mehmet Paşa, Çorlulu Ali Paşa gibi isimlerin vakıfları halâ torunları tarafından idare ediliyor.

Mazbut ve Mülhak dışında, Cemaat Vakıfları ve Esnaf Vakıfları gibi statüler de var. Cemaat Vakıfları, ülkemizdeki Ortadoks, Bulgar ve Ermeni gibi azınlık olarak ifade edilen dini grupların mülklerini ifade ediyor. Ülkemizde birer hayrat kurum olarak bu köklü kuruluşlarının da azımsanmayacak bir rolü var. Esnaf Vakıfları da, ilginç bir örnek yine ancak gayrimenkul idaresi olarak diğerleri kadar ağırlığa sahip değil.

Güzel İşler Yapanların Tarihi

Mehmet Aslan, konuşmasında kısaca Vakıfların tarihinden bahsetti. İki konu bu tarihte Aslan’a göre çok önemli, birincisi bu gelenek miladi 7. Yüzyılda, dini bir çerçevede şekilleniyor. Bizzat İslam Peygamberi Hz. Muhammed (sav), seferde olan yolcuların faydalanması için araziler vakfediyor. Arkadaşlarını teşvik ediyor. İkinci olarak da, bu konuyu yaygınlaştıracak bir kavram olarak “sürekli ve sürdürülebilir iyilik” anlamında “sadaka-i cariye” kavramı gündeme getiriliyor. Bu kavramın bir toplumsal ilke olarak benimsenmesi ve vakıf kurmaya teşvik genişletiliyor. İslam dünyasında bir eseri yaptıran kişi vefat etse dahi o eser kullanılmaya devam edince sevabının da devam ettiğine inanılır. Bu yüzden vakıf İslam toplumlarında, vakıf kurumu ayırt edici bir kurumsal yapı haline geliyor.

Anadolu’yu baz aldığımızda ise, bu kurumların varlığı  1048’e uzanıyor. Erzurum Pasinler’de bu tarihte kurulan Şerif Halil Divanî Zaviyesi kayıtlardaki ilk vakıf. 1048 tarihi, aynı zamanda Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün kuruluş tarihi olarak kabul ediliyor. Günümüzde ki vakfedilen bir yerin nasıl kullanılacağını anlatan bir belge sunuldu adının vakfiye olduğunu öğrendik. Vakıflar Türk medeniyetinde zirve noktasını Osmanlı döneminde yaşıyor. Birçok vakıf okulları ve hastaneleri var. Cumhuriyet sonrası dönem de kurulan pek çok vakıf var. Bunlar, statü olarak Yeni Vakıf olarak isimlendiriliyor.

Vakıfların Üçte Biri İstanbul’da

Mehmet Aslan, kavramsal ve tarihi çerçevede bize biraz ter döktürdü ama, bilmediğimiz bir sürü şey öğrendik. Öğrenmek iyi, ama esas soru kafalarda şu, ben plancı olarak çalışsam ne yapcağım bu kurumda? Görseller eşliğinde tane tane anlattı Mehmet Aslan. Öncelikler faaliyetlerinden bahsetti.

Vakıflar Genel Müdürlüğü bölge bölge çalışıyor. İstanbul bu konuda çok zengin olduğundan, Üsküdar ayrı Tarihi Yarımada ayrı bölgeler. Mehmet Aslan 1. Bölgede yani gözbebeğimiz Tarihi Yarımada’da. Heyecanlı iş gerçekten. Bu müdürlüğe bağlı mülklerin idare ve kontrolündekli vakıf sayılarını yazacağım, artık hektar hesabını siz yapın. 1203 adet medeni kanuna tabi vakıf, 14 adet mülhak vakıf, 101 adet cemaat vakıf, 10 da yabancı vakfı temsil ediyormuş 1. Bölge müdürlüğü. Yabancı vakıflardan bahsetmedik yukarıda, onu da siz araştırıverin. Her şeyi de yazardan baklemeyin canım.

“Bugün Vakıflar Genel Müdürlüğü Binlerce Yıllık Bu Emanetin Yüklenici ve Koruyucusudur”

Yukarıdaki başlık, Mehmet Aslan’ın ifadesi. Ağır sorumluluk ama biz şehir plancıları nelerin üstesinden gelmedik değil mi? Vakıflar Genel Müdürlüğü’nde yapılan bazı gayrimenkul tabanlı uygulamalar şunlar:

​

1. Restorasyonlar

2. Restorasyon ve onarım karşılığı işlemler

3. Yap – işlet devlet modelleri

4. Kat karşılığı işlemler

Bu işlemlerin dışında başka kuruma veya bireye ait olan taşınmazlarını da kamulaştırma işlemini VGM üstlenebiliyor. VGM eski yapıları inceleyip yapı çözümlemesi yapmak için çalışan birçok inşaat mühendisi için önemli bir kurum. VGM İstanbul 1. Bölgenin yaptığı yakın zamanlı bazı restorasyonlar şunlar. Ki, buradan ismini çokça duyduğumuz eserler duyacaksınız, sakın şaşırmayın. Sunumdan fotoğrafları da alıp hayrına koyuyorum (Vakıf mı kuruyorum ne)

1. BEYOĞLU – CİHANGİR CAMİİ (Fotoğraf 1)

2. EMİNÖNÜ – MISIR ÇARŞISI(AKAR VAKIF ESERİ)( Fotoğraf 2)

3. BEŞİKTAŞ – ERTUĞRUL TEKKE CAMİİ (Fotoğraf 3)

4. DOLMABAHÇE (BEZM-İ ALEM VALİDE SULTAN ) CAMİİ (Fotoğraf 4)

5. BEŞİKTAŞ – ŞEYH YAHYA EFENDİ CAMİİ VE KÜLLİYESİ(Fotoğraf 5)

6. BEYOĞLU – PİYALE PAŞA CAMİİ(Fotoğraf 6)

7. FATİH – SULTANAHMET AYASOFYA İMARETİ(Fotoğraf 7)

8. FATİH – SÜLEYMANİYE CAMİİ(Fotoğraf 8)

9. AKSARAY – PERTEVNİYAL VALİDE SULTAN CAMİİ(Fotoğraf 9)

10. FATİH CAMİİ(Fotoğraf 10)

11. FATİH – NUROSMANİYE CAMİİ (Fotoğraf 11)

12. BEYOĞLU – KILIÇ ALİ PAŞA CAMİİ ( Dışarı ve içeride kullanılan süslemeleri ile Ayasofya-i Kebir’i andıran bir yapı) (Fotoğraf 12)

13. BÜYÜKMECİDİYE (ORTAKÖY) CAMİİ(Fotoğraf 13)

14. BEŞİKTAŞ – KÜÇÜKMECİDİYE CAMİİ(Fotoğraf 14)

15. BEŞİKTAŞ – YILDIZ HAMİDİYE CAMİİ(Fotoğraf 15)

16. BEYOĞLU – FINDIKLI MOLLA ÇELEBİ CAMİİ(Fotoğraf 16)

17. EDİRNEKAPI – AYAYORGİ KİLİSESİ ; tabi ki vakıflar genel müdürlüğünün himayesi altında sadece camiler yok vakfedilen tüm eserler genel müdürlüğünün sorumluluğunda. Mazbut olan vakıflardan gayrimüslim olanlar da var elbette. (Fotoğraf 17)

18. BEYOĞLU – NUSRETİYE CAMİİ(Fotoğraf 18)